Hướng dẫn mới về “Thiệt hại do tài sản bị xâm phạm”
Hiệu lực từ 01/01/2023
(theo Nghị quyết 02/2022/NQ-HĐTP ngày 06/09/2022 của Hội đồng thẩm phán TAND tối cao)
Cùng với sự phát triển của nền kinh tế, tranh chấp bồi thường thiệt hại (gọi tắt là “BTTH”) ngoài hợp đồng do tài sản bị xâm phạm là loại tranh chấp dân sự diễn ra ngày càng phổ biến. Trước đây, BTTH ngoài hợp đồng do tài sản bị xâm phạm đã được quy định tại Điều 608 BLDS 2005 và được hướng dẫn bởi Nghị quyết 03/2006/NQ-HĐTP ngày 08/7/2006.
Tuy nhiên, quy định về BTTH ngoài hợp đồng do tài sản bị xâm phạm đã được thay đổi theo quy định của BLDS năm 2015 (Điều 589) và đã được hướng dẫn mới bởi Nghị quyết 02/2022/NQ-HĐTP ngày 06/9/2022 của Hội đồng thẩm phán TAND tối cao. Hướng dẫn mới có hiệu lực từ ngày 01/01/2023
| BLDS năm 2005 | BLDS năm 2015 |
| “Điều 608. Thiệt hại do tài sản bị xâm phạm Trong trường hợp tài sản bị xâm phạm thì thiệt hại được bồi thường bao gồm: 1. Tài sản bị mất; 2. Tài sản bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng; 3. Lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản; 4. Chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại.” | “Điều 589. Thiệt hại do tài sản bị xâm phạm Thiệt hại do tài sản bị xâm phạm bao gồm: 1. Tài sản bị mất, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng. 2. Lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản bị mất, bị giảm sút. 3. Chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại. 4. Thiệt hại khác do luật quy định” |
Trước đây vấn đề BTTH ngoài hợp đồng do tài sản bị xâm phạm được hướng dẫn rải rác ở các điều khoản khác nhau, tuy nhiên, trong Nghị quyết 02 Hội đồng thẩm phán TAND tối cao đã dành riêng một điều khoản để hướng dẫn vấn đề này. Trên thực tế, có thể có nhiều nguyên nhân làm cho tài sản bị thiệt hại, các tình huống là rất đa dạng và do vậy là thách thức lớn cho nhà làm luật cũng như Tòa án khi giải quyết yêu cầu BTTH do tài sản bị thiệt hại. Các loại thiệt hại được BTTH được liệt kê tại Điều 589 BLDS 2015, và được hướng dẫn cụ thể như sau:
1. Hướng dẫn mới về “Tài sản bị mất, bị hủy hoại hoặc bị hư hỏng”:
| Tài sản | Xác định thiệt hại |
| Vật | Căn cứ vào giá thị trường của tài sản cùng loại hoặc tài sản cùng tính năng, tiêu chuẩn kỹ thuật, tác dụng và mức độ hao mòn của tài sản bị mất, bị hủy hoại tại thời điểm giải quyết bồi thường |
| Tiền | Số tiền bị mất, bị hư hỏng |
| Giấy tờ có giá | – Không thể khôi phục được: thì thiệt hại được xác định là giá trị của các giấy tờ bị mất, bị hư hỏng tại thời điểm giải quyết bồi thường. – Có thể khôi phục được: thì thiệt hại được xác định là các chi phí cần thiết để khôi phục các giấy tờ đó. |
1.2. Đối với tài sản bị hư hỏng:
– Trường hợp có thể sửa chữa: chi phí để sửa chữa, khôi phục lại tình trạng tài sản trước khi bị hư hỏng theo giá thị trường tại thời điểm giải quyết bồi thường.
– Trường hợp không thể sửa chữa: thực hiện như đối với tài sản bị mất, hủy hoại.
Một số lưu ý quan trọng:
- Đối với tài sản bị mất: người yêu cầu BTTH cần cung cấp chứng cứ để chứng minh quyền sở hữu/chiếm hữu tài sản đó. Trên thực tế, đối với một số tài sản là động sản, không đăng ký quyền sở hữu việc chứng minh này không dễ dàng.
- Đối với tài sản bị hủy hoại:tài sản (là vật) bị hủy hoại có thể được hiểu nôm na là tài sản bị mất đi tính năng, tiêu chuẩn kỹ thuật, tác dụng so với trước khi bị xâm phạm. Thực tế, việc xác định giá thị trường của tài sản (là vật) bị hủy hoại là không dễ, chẳng hạn như đối với các tài sản cũ (đã hao mòn nhất định) hoặc các tài sản đặc biệt (không có giá thị trường, ví dụ các cổ vật hoặc trang sức chế tác đặc biệt), khi giải quyết tranh chấp, nếu các bên không thỏa thuận được mức bồi thường thì người yêu cầu BTTH, do vậy, cần cung cấp chứng cứ để Toà xác định chính xác nhất có thể giá trị thị trường của tài sản (là vật) bị hủy hoại hoặc yêu cầu Tòa án trưng cầu ý kiến chuyên môn của các cơ quan, tổ chức có chức năng thẩm định giá để làm cơ sở quyết định mức bồi thường đối với thiệt hại..
- Đối với tài sản bị hư hỏng: khác với 2 loại tài sản trên, tài sản bị hư hỏng có thể khôi phục lại tính năng của tài sản thông qua việc sửa chữa. Trở ngại chủ yếu đối với loại thiệt hại này là xác định mức độ hư hỏng và chi phí sửa chữa. Đối với tài sản lớn và phức tạp (ví dụ công trình xây dựng hoặc thương mại, phương tiện cơ giới), người yêu cầu BTTH cần chủ động thuê các chuyên gia có chuyên môn phù hợp để đánh giá chính xác mức độ hư hỏng và chi phí sửa chữa. Ví dụ phổ biến là công trình xây dựng khi thi công gây hư hỏng tài sản là bất động sản liền kề. Dù đưa ra yêu cầu BTTH bằng hình thức nào (tiền, hiện vật, thực hiện công việc), người yêu cầu BTTH cần phải thuê các đơn vị có chức năng thẩm định xây dựng hợp lệ để xác định mức độ hư hỏng, chi phí sửa chữa dự kiến, chuẩn bị và thu thập các chứng cứ thuyết phục cho các yêu cầu đòi BTTH của mình.
2. Hướng dẫn mới về “Lợi ích gắn liền với việc sử dụng, khai thác tài sản bị mất, bị giảm sút”
Là hoa lợi, lợi tức mà người bị thiệt hại đang hoặc sẽ thu được nếu tài sản không bị mất, bị hư hỏng. Việc xác định thiệt hại được thực hiện như sau:
- Đối với hoa lợi, lợi tức:
– Đang thu: tính theo giá thực tế đang thu.
– Chưa thu: giá thị trường cùng loại hoặc mức giá thuê trung bình 01 tháng của tài sản cùng loại hoặc tài sản có cùng tiêu chuẩn kỹ thuật, tính năng, tác dụng và chất lượng tại thời điểm Tòa án cấp sơ thẩm xác định thiệt hại. - Đối với tài sản trên thị trường không cho thuê thì hoa lợi, lợi tức được xác định trên cơ sở thu nhập trung bình của 03 tháng liền kề do tài sản bị thiệt hại mang lại trong điều kiện bình thường trước thời điểm thiệt hại xảy ra.
3. Hướng dẫn mới về “Chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế và khắc phục thiệt hại”
Chi phí hợp lý “là chi phí thực tế, cần thiết tại thời điểm chi trong điều kiện bình thường cho việc áp dụng các biện pháp cần thiết làm cho thiệt hại không phát sinh thêm; sửa chữa, khôi phục lại tình trạng ban đầu của tài sản bị xâm phạm”. Như vậy có 02 chi phí trong trường hợp này:
- Chi phí ngăn chặn, hạn chế làm cho thiệt hại không phát sinh thêm (ví dụ như chi phí vận chuyển xe (tài sản bị thiệt hại) từ nơi bị tai nạn đến garage sửa chữa);
- Chi phí sửa chữa, khôi phục lại tình trạng ban đầu của tài sản bị xâm phạm (ví dụ như chi phí sửa xe).
Trong 02 loại chi phí nêu trên, giá trị yêu cầu BTTH của loại “chi phí sửa chữa, khôi phục” thường có giá trị lớn, xuất hiện nhiều trong các yêu cầu BTTH và thường là nội dung không thống nhất bởi các bên. Theo quy định, chỉ những chi phí được xem là “chi phí hợp lý” mới được bồi thường. Chi phí được xem là “chi phí hợp lý” khi “là chi phí thực tế, cần thiết tại thời điểm chi trong điều kiện bình thường”.
4. Khái niệm “Thiệt hại khác do luật quy định”
“Thiệt hại khác do luật quy định” được bổ sung thêm như là một loại thiệt hại được yêu cầu BTTH khi tài sản bị xâm phạm. Đây có thể được xem là một thay đổi của nhà làm luật nhằm xử lý các tình huống thực tế phức tạp đối với loại tranh chấp phổ biến này. Nhà làm luật thường thiết kế điều khoản mở này để tránh thiếu sót khi không thể liệt kê hết các trường hợp (loại thiệt hại).
Đối với người yêu cầu BTTH và cả Tòa án trong việc xử lý các tranh chấp BTTH, điều khoản mở này có ý nghĩa quan trọng, mở ra khả năng chấp nhận và cho phép bồi thường (toàn bộ) đối với những thiệt hại mà chưa được liệt kê hay mô tả cụ thể bởi luật, miễn là thiệt hại đó là “thiệt hại thực tế” và“có mối quan hệ nhân quả giữa thiệt hại xảy ra và hành vi xâm phạm”. (Xem thêm bài viết về “Hướng dẫn mới về “Căn cứ phát sinh” và “Nguyên tắc bồi thường”).
5. Thiệt hại về tinh thần
Một điểm pháp lý thú vị liên quan đến vấn đề này là ngày càng nhiều người yêu cầu BTTH do tài sản bị xâm phạm yêu cầu bồi thường “thiệt hại về tinh thần”. Trong khi, đối với các yêu cầu đòi BTTH do sức khỏe bị xâm phạm (Điều 590 BLDS 2015), do tính mạng bị xâm phạm (Điều 591 BLDS 2015), do danh dự, nhân phẩm, uy tín bị xâm phạm (Điều 592 BLDS 2015), luật cho phép người bị thiệt hại có thể đòi thêm bồi thường “thiệt hại về tinh thần”. Riêng đối với trường hợp yêu cầu BTTH do tài sản bị xâm phạm thì luật không nói rõ người yêu cầu có được yêu cầu bồi thường “thiệt hại về tinh thần” kèm theo hay không.
“Thiệt hại về tinh thần” là một phần của “thiệt hại thực tế” theo Nghị quyết 02. Nếu nguyên tắc “thiệt hại thực tế” phải được bồi thường toàn bộ được áp dụng trong mọi trường hợp theo đúng tinh thần của Điều 585 BLDS 2015 và Nghị quyết 02, yêu cầu BTTH về tinh thần do tài sản bị xâm phạm là một yêu cầu chính đáng của đương sự, và do vậy cần được Tòa án xem xét và chấp nhận đối với từng tình huống cụ thể.
Cho đến nay, theo thông tin chúng tôi cập nhật được, Tòa án chưa chấp nhận yêu cầu bồi thường “thiệt hại về tinh thần” khi giải quyết yêu cầu BTTH do tài sản bị xâm phạm. Trên thực tế, Tòa án đã thể hiện sự lúng túng khi gặp yêu cầu bồi thường thiệt hại về tinh thần kèm theo yêu cầu BTTH do tài sản bị xâm phạm. Trong một số vụ án, Tòa cấp trên đã sửa/hủy bản án của Tòa cấp dưới khi Tòa cấp dưới chấp nhận yêu cầu BTTH về tinh thần của đương sự. Lý do mà Tòa án đưa ra khi từ chối yêu cầu này cũng đa dạng, nhưng nhìn chung, đa số Tòa án xác định không có hoặc chưa đủ cơ sở pháp lý để chứng minh có thiệt hại về tinh thần khi tài sản bị xâm phạm.
Nhiều chuyên gia, nhà nghiên cứu cho rằng Tòa án cần xem xét lại và thay đổi cách tiếp cận hiện tại. Thứ nhất, họ cho rằng vẫn có khả năng có thiệt hại về tinh thần khi tài sản bị xâm phạm. Một số tài sản là kỷ vật (ví dụ như hình ảnh, di vật của người thân đã mất) hoặc mang lại giá trị tinh thần cho chủ sở hữu (ví dụ như động vật gần gũi với con người, thú cưng) khi bị xâm phạm có thể gây ra nỗi đau về tinh thần. Đối với chủ sở hữu, giá trị thực sự của các tài sản này đôi khi không nằm ở công dụng thông thường hoặc giá trị thị trường của tài sản mà nằm ở giá trị tinh thần do tài sản này mang lại. Thiệt hại này, do vậy, cần được xem xét và bồi thường. Thứ hai, việc BTTH về tinh thần khi tài sản bị xâm phạm đã được chấp nhận ở một số nước trên thế giới (ví dụ Hoa Kỳ, Pháp, Canada v.v..). Đây có thể xem là cơ sở thực tiễn cho việc chấp nhận BTTH về tinh thần khi tài sản bị xâm phạm ở Việt Nam.
Các tác giả:
| Đỗ Phúc Liên Sơn Luật sư điều hành son.do@doanduclaw.com | Đặng Thị Kim Nguyên Luật sư thành viên nguyen.dang@doanduclaw.com | Trần Gia Khương Trợ lý luật sư khuong.tran@doanduclaw.com |
CÔNG TY LUẬT TNHH ĐOÀN ĐỨC
Tiếp cận trực tiếp, giải pháp cụ thể
Office: D.07, 14th Floor, HM Town. 412 Nguyen Thi Minh Khai St., Dist 3, Ho Chi Minh City
Phone: (028) 73022 888 – 0908241481
Email: info@doanduclaw.com
